Społeczność żydowska istniała w Dukli już w XVI wieku i przez wiele stuleci związana była z ziemią dukielską. Razem z Polakami i Rusinami przeżywała chwile rozkwitu miasta i sąsiednich wsi, w których wspólnie zamieszkiwali. Dzieliła też troski i cierpienie jakie przynosiła im rzeczywistość. Żydzi dzięki dużemu potencjałowi gospodarczemu i kulturowemu, w znaczący sposób przyczyniali się do rozwoju i rozkwitu ziemi dukielskiej.

Gmina żydowska została założona w XVII wieku, a miejscowi Żydzi głównie zajmowali się handlem oraz importem win z Węgier do Polski. 

W drugiej połowie XVIII wieku społeczność żydowska w Dukli była uważana za jedną z większych gmin żydowskich w okolicy i stanowiła typowy sztetl galicyjski. W 1765 gmina liczyła 600 osób, w tym małe dzieci. Zarządzała także potrzebami 232 Żydów, którzy mieszkali w 29 wioskach w okolicy. 59 domów w Dukli należało do miejscowych Żydów. W mieście było 109 gospodarstw domowych, a 40 z nich wykonywało następujące zawody: 1 wydzierżawił browar (należący do skarbu królewskiego), 3 dzierżawione karczmy, 1 kupiec, 2 sklepikarze, 8 krawców, 3 kuśnierzy, 1 producent rękawiczek, 4 jubilerów , 4 rzeźników, 23 rabinów, 2 opiekunów synagogi, 1 kantor, 4 nauczycieli hebrajskiego, 1 finansista i 1 muzyk.

W XIX wieku Żydzi stanowili zdecydowaną większość mieszkańców Dukli – ok. 85 % ludności, a społeczność żydowska rozwijała się dynamicznie z powodu rosnącego handlu winami  i wołowiną, które sprowadzano z Węgier do Polski przez przełęcze karpackie.  

Odkrycie ropy naftowej i opracowanie technologii przerobu przez Ignacego Łukasiewicza, stworzyła nowe możliwości zarobkowe. Żydzi dzierżawili pola roponośne od okolicznych chłopów i przerabiali ropę w destylarniach w Dukli i Cergowej.

I. Pocztówka z ok. 1910 r. przedstawiająca Rynek w Dukli z charakterystycznymi sylwetkami Żydów.

W XVI wieku pochówki Żydów dukielskich odbywały się na cmentarzach żydowskich w Żmigrodzie i Rymanowie. Pierwszy cmentarz w Dukli znajdował się prawdopodobnie na terenie obecnego parku przy Pałacu. W 1767 r. Jerzy August Mniszech wyznaczył nowe miejsce na cmentarz żydowski przy drodze Węgierskiej, zatwierdzone przez biskupa Kajetana Sołtyka. W okresie międzywojennym dokupiono dodatkową działkę, na której obecnie znajduje się nowy cmentarz.

Istotnym czynnikiem rozwoju osadnictwa żydowskiego w prywatnych miastach, takich jak Dukla, Rymanów czy Dynów, była przychylność ich właścicieli, którzy dostrzegali i wykorzystywali żydowską aktywność w sferze handlu i rzemiosła. Przez wiele lat sekretarzami i doradcami rodziny Męcińskich, właścicieli Dukli, byli Moritz Rosenberg, czy też Mojżesz Chaim Ehrenreicher. Właściciele miasta, rodzina Męcińskich, była przychylna Żydom i zatrudniła wielu z nich na różnych stanowiskach, głównie jako dzierżawców, którzy świadczyli różne usługi na rzecz majątku. Hrabia Męciński pomagał ubogim Żydom oraz wsparł budowę łaźni publicznej i rytualnej.

II. Skup drobiu na dukielskim rynku przed I Wojną Światową

Żydzi włączali się aktywnie w życie społeczne i gospodarcze miejscowości, z którymi związali swój los. Niejednokrotnie pełnili funkcje burmistrzów lub zastępców, radnych czy też asesorów. Wieloletnim zastępcą burmistrza dukielskiego był adwokat dr Dawid Smulowicz. W Dukli utrzymywał się kompromis w radzie miasta, polegający na podziale mandatów w taki sposób, że Żydzi mieli dwa mandaty więcej od chrześcijan, a burmistrzem był zawsze katolik. Przez lata wspólnej egzystencji w Dukli i jej okolicach nigdy nie zdarzyły się pogromy czy też zbiorowe wystąpienia przeciwko ludności żydowskiej.

Dziś w mieście można odnaleźć  ślady po lokalnej społeczności żydowskiej. Przy ul. Cergowskiej znajdują się ruiny barokowej synagogi, wzniesionej w 1758 r. i zniszczonej przez hitlerowców w czasie wojny, przy Trakcie Węgierskim w kierunku Barwinka znajdują się cmentarze żydowskie, a dalej w lesie na Błudnej przy granicy ze Słowacją znajduje się zbiorowa mogiła 520 Żydów zamordowanych w 1942 r.  W Dukli pozostał również budynek dawnej szkoły żydowskiej fundacji barona Maurycego Hirsha, obecnie mieści się tam przedszkole.

Ruiny barokowej synagogi obejmują mury do wysokości dachu, ozdobny kamienny portal wejściowy, zamknięty łukiem koszowym, z rokokowym krtuszem w klucz,  bima, czyli podwyższenie usytuowane zwykle na środku świątyni, służące jako ambona, z której czytano Torę i aron ha-kodesz, czyli wnęka ołtarzowa we wschodniej ścianie domu modlitwy, przeznaczona do przechowywania zwojów Tory. Na południowej ścianie pozostały fragmenty polichromii. Nie zachowały się przybudówki, mieszczące niegdyś przedsionek, bibliotekę i salę modlitewną dla kobiet.

Według córki dukielskiego kupca – Ryfki Beer, która w 2010 roku odwiedziła Duklę w mieście były 3 synagogi, w tym jedna chasydzka, w której obecnie mieści się sklep. 

Dukielscy Żydzi w czasie II wojny światowej

Dukielscy Żydzi pracujący przy wydobyciu kamienia w Lipowicy oraz przy budowie mostów zostali skoncentrowani w tzw. Gettcie, które znajdowało się na ul. Cergowskiej i było ogrodzone wysokim płotem z desek i drutem kolczastym. Pierwsza deportacja Żydów z Dukli odbyła się w święto Sukkot 1939 roku. W latach 1939 – 1942 miały miejsce pojedyncze zbrodnie.  1940 roku spalono Synagogę razem z modlącymi się Żydami. W luty 1942 zamordowano 13 Żydów. Od czerwca 1942 nastąpiła koncentracja Żydów z okolicznych miejscowości w Dukli.  13 sierpnia 1942 r. rozpoczęła się zagłada Żydów dukielskich. Ok. 1600 wywieziono do Bełżca, ok. 550 zamordowano na Błudnej, ok. 350 pozostało do pracy. (więcej informacji o Holokauście Dukielskich Żydów TUTAJ)

W Dukli w 2015 roku w dukielskim Pałacu Ambasador Izraela Anna Azari uroczyście wręczyła czterem rodzinom medale Sprawiedliwi wśród Narodów Świata.  Z terenu gminy odznaczenie otrzymała rodzina z Jasionki i z Cergowej. We wzruszających uroczystościach brał udział potomek uratowanego dukielskiego Żyda Szlomo Guzik z rodziną.

Comments are closed.